Wojna jest dla dziewczyn

Przemoc i śmierć jest niezbywalnym elementem historii. Czasem wydaje się nawet, że wypełnia ją spychając na margines jakiekolwiek dobro. Jak o takiej historii opowiadać dzieciom?

Podczas niedawnej krakowskiej konferencji Doświadczyć historii – nowe narzędzia i metody w upowszechnianiu historii opowiadała tym wyzwaniu Anna Bosiacka z Muzeum Powstania Warszawskiego. Nie można udawać, że dzieci nie mają kontaktu z drastycznymi treściami i z informacjami o wojnie – media są pełne takich przekazów, w sklepach bez trudu można kupić zabawkową broń a kultura masowa do znudzenia wykorzystuje militarne i historyczne motywy.

W takiej sytuacji muzea mają obowiązek mówić najmłodszym o doświadczeniu wojny. W odróżnieniu od podmiotów komercyjnych nie muszą one za wszelką cenę dbać o masowy zasięg swojej komunikacji, dzięki czemu mogą udostępniać przekaz o odpowiedniej jakości.

Wydaje mi się, że największym wyzwaniem dla tego typu inicjatyw edukacyjnych jest nie tylko odpowiednie dostosowanie komunikacji do odbiorców (małym dzieciom trudno opowiadać o wojnie na wielogodzinnych spotkaniach i mówić o drastycznych szczegółach), ale także podkreślenie realności wojny, która w mediach prezentuje się jako jeszcze jedna fikcja z dostępnego szeroko wachlarza fabuł.

Podczas krakowskiej konferencji Anna Bosiacka mówiła o nowym wydawnictwie Muzeum Powstania Warszawskiego. Czy wojna jest dla dziewczyn to książka autorstwa Pawła Beręsewicza z ilustracjami Olgi Reszelskiej. Książka – oprócz tego, że jest po prostu ładna i bezpiecznie się ją czyta, jest interesująca przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze wojna jest tam opisywana bez wykorzystania martyrologicznej estetyki (co powinno być właściwie oczywiste, skoro książka przeznaczona jest dla dzieci), po drugie – przekaz o wojnie konstruowany jest w oparciu o doświadczenia dziewczynki, co świetnie przecina stereotyp mówiący o tym, że to wojną interesować się mogą jedynie chłopcy i tylko ich (militarny i żołnierski) punkt widzenia na tę rzeczywistość jest uprawomocniony.

Paweł Beręsewicz napisał książkę o codziennym doświadczaniu wojennej rzeczywistości, bez patetycznego języka i patriotycznych sloganów (do których jednak w specyficzny sposób nawiązuje: Tatuś nie poległ na polu chwały. Dostał się do niewoli, ale udało mu się z niej uciec. Schował się w jakiejś dobrej kryjówce i z ukrycia dalej walczył z Niemcami).

Z punktu widzenia dziecka wojna jest groźną tajemnicą, oderwaniem od beztroskiego dzieciństwa, czasem próby. Estetyzowanie wojny nie ma tutaj znaczenia negatywnego (oderwania od realności), jest środkiem umożliwiającym recepcję treści książki. Jednak to, co jest uprawnione w komunikacji skierowanej do dzieci, w muzeum (jako instytucji będącej społecznym repozytorium realności historii) staje się groźne (w ten sposób zinterpretować można np. nierealistyczny powstańczy kanał będący częścią ekspozycji Muzeum Powstania Warszawskiego).

Czy wojna jest dla dziewczyn została zainspirowana wspomnieniami Eli Łaniewskiej (ps. Czarna Elka), dziś dr Elżbiety Łukaszczyk, która urodziła się 13 kwietnia 1930 r. na warszawskim Żoliborzu.