Lokalne mikro-światy są najważniejszym dziedzictwem przekazanym nam przez naszych przodków. Zmiany w otaczającej nas rzeczywistości powodują jednak, że lokalna specyfika i odrębność coraz szybciej blednie oraz zanika. Jest to, co prawda, w dużej mierze powodowane procesami naturalnymi, związanymi z funkcjonowaniem pamięci i rozwojem cywilizacyjnym, jednak tempo zmian społeczno-technologicznych w ostatnich dekadach powoduje, że w wielu miejscach przerywana zostaje ciągłość istnienia struktur społecznych. Za jedno z głównych zagrożeń w tej sferze uważam homogenizację rzeczywistości, której skutkiem jest utrata różnorodności kulturowej. Najbardziej dotkliwie jest to odczuwane na poziomie lokalnych społeczności. O ile wiedza o własnej przeszłości dla pojedynczego osobnika jest bardzo ważnym elementem kształtowania tożsamości, to dla społeczności, jest wręcz niezbędnym elementem jej (prze)trwania.

Musimy zdać sobie sprawę, że przedstawionych powyżej zmian, nie tylko nie możemy, ale wręcz nie mamy prawa powstrzymywać. Niemniej możliwe ( i konieczne ) jest łagodzenie ich skutków oraz minimalizacja strat, poprzez wypracowanie nowych metod badawczych i kreatywne zastosowanie tych już istniejących. Właśnie w historii ratowniczej widzę program, który pozwoli historykom na przeprowadzenie działań ratunkowych w najbardziej zagrożonych obszarach w skali lokalnej.

Historia Ratownicza – definicja robocza

Przedstawiona poniżej próba zwięzłego sformułowania czym jest historia ratownicza, to jedynie definicja robocza, która nie jest jeszcze zamknięta ani pełna. W modelu tym korzystne i konieczne jest poddawanie go jak najszerszej weryfikacji w obecności nauk humanistycznych i społecznych, a także zgodnie z potrzebami odbiorcy. W obecnym kształcie wygląda ona następująco:

Co należy ratować w historii ratowniczej? Atrakcyjność w nieatrakcyjności

W programie historii ratowniczej badaczy powinno interesować to co najbardziej zagrożone i na co tradycyjna historia nie zwraca uwagi w wystarczającym stopniu. Ta badawcza nieatrakcyjność, jeżeli możemy tak mówić o przeszłości, powodowana może być zwróceniem całej uwagi środowiska naukowego ku naglącym problemom badawczym,będących w danym momencie wyższą koniecznością. Może być także powodowana brakiem tradycyjnych źródeł historycznych, co może być tylko pozorne kiedy obok metod stricte historycznych używać zaczniemy możliwości interpretacji i analizy przeszłości wypracowanych w socjologii, antropologii czy etnografii. Pozwalają one nie tylko na „głębsze” odczytanie istniejących źródeł, ale także na pozyskanie całkowicie nowego materiału badawczego.

W programie historii ratowniczej preferowane powinny być względnie zamknięte układy, tworzące pewną kompleksową, wielopoziomową mikro-całość. Wykorzystując interdyscyplinarne metody, należy dążyć do stworzenia możliwie kompleksowego obrazu przeszłości. Tylko wtedy może być bowiem mowa o prawdziwym „ratowaniu” przeszłości. Pomocą jest tutaj specyfika lokalnych społeczności, które posiadają często z charakter skierowany „do wewnątrz”, gdzie duża część rzeczywistości jest autonomiczna w stosunku do zewnętrznego świata.

Bardzo ciekawie wygląda także kwestia badania „peryferiów” historycznego postrzegania przeszłości, które w skali lokalnej stanowią sposób na rozszerzenie obszaru badawczego na nietradycyjne, ale jakże wartościowe dla prawdziwego poznania minionej przeszłości źródła. Przykładem może być tutaj, zaczerpnięte z etnografii, badanie krajobrazu dźwiękowego (ang. soundscape) czy też eksperymentalne rozważania nad krajobrazem zapachowym przeszłości.

Przed kim ratować? Z naukowego getta do rąk prawowitych właścicieli

Równie ważne dla kształtu historii lokalnej jest uświadomienie sobie przed kim należy daną przeszłość ratować, a przede wszystkim dla kogo. Kontrowersyjne wydawać się może, iż za jedno z podstawowych zadań historii ratowniczej uznawałbym ratowanie przeszłości przed historykami. Badania historyczne w tradycyjnej formie zamykają bowiem przeszłość w hermetycznym sejfie na wiedzę, którym jest naukowa publikacja. Ogranicza ona dostęp do zgromadzonej wiedzy zarówno w sensie fizycznym jak i mentalnym. Wyniki badań publikowane są najczęściej przez historyków w niskonakładowych specjalistycznych czasopismach naukowych, zaś hermetyczny styl naukowy wypowiedzi często utrudnia zrozumienie tekstu przez nieprzygotowanego czytelnika. Pozostając w tym kontekście, za bardzo ważną rzecz uważam moralną powinnością badacza, którą powinno być zwrócenie zbadanej, opisanej, zarchiwizowanej oraz zinterpretowanej przeszłości jej prawowitym właścicielom, badanemu podmiotowi. Nie możemy nie zauważyć faktu że przeszłość danej społeczności jest przede wszystkim jej własnością.

Przeszłość należy także ratować przed amatorami, którzy często nie posiadając metodologicznej wiedzy i warsztatowych umiejętności w jakie wyposażony jest profesjonalny historyk lub przeszkolony historyk obywatelski, mogą spowodować nieocenione szkody. Tak jak w archeologii jednym z głównych zagrożeń dla stanowiska archeologicznego jest poszukiwacz skarbów, tak w historii ratowniczej wystrzegać się trzeba polegania na ustaleniach domorosłych historyków. Ich działania mogą doprowadzić do „odkrycia” fałszywego obrazu przeszłości i wdrukowania go w lokalną świadomość.

Przed czym ratować? Erozja i propaganda

„Erozja”, czyli stopniowy ubytek i zniekształcanie pamięci o przeszłości jest procesem całkowicie naturalnym. W ramach historii ratowniczej należy wykorzystywać znajomość jego mechanizmów starając się sięgnąć możliwie jak najdalej za jej zasłonę. W przypadku procesów takich jak propaganda i celowe zniekształcenie dzięki poznaniu motywów za nimi stojących oraz umiejętnościom warsztatowym, badacz często zdolny jest zobaczyć przez nie prawdziwy kształt przeszłości. Historia ratownicza ma za zadanie ratowanie przeszłości zarówno przed „erozją”, działaniami celowymi, jak i wspominaną już homogenizacją rzeczywistości. Za bardzo ważne zagrożenie dla lokalnej przeszłości trzeba także uznać zaniedbanie oraz zaniechanie podejmowania badań przez historyków.

Z metodologicznego punktu widzenia należy się zastanowić czy celowe jest ratowanie przeszłości by stawała się ona „historią” – programem, za którym kryje się pewne uogólnienie. O ile sprawdza się ono np. w programie historii monumentalnej, to dla badań historii lokalnej (ratowniczej) należy poszukiwać modelu hybrydowego: interdyscyplinarnego i inter-metodologicznego, w którym większy nacisk położony powinien być na rekonstrukcję minionej rzeczywistości niż skutkowo-przyczynowej, linearnej narracji.

Jak ratować? Cyfrowa historia ratownicza

By nadążyć za potrzebami badawczymi z jednej strony, a oczekiwaniami odbiorców z drugiej, historia ratownicza musi na wszystkich etapach pracy badawczej wykorzystywać możliwie najszerzej cyfrowe metody zbierania oraz analizy danych. Sam wynik pracy powinien zaś być „born digital” (występować od samego początku w wersji cyfrowej), a więc najbardziej funkcjonalną formą prezentacji (ale także i kolektywnego zbierania danych) wydaje się być rozbudowany serwis internetowy.

Praca nad ratowaniem lokalnego dziedzictwa powinna stymulować zaangażowanie członków społeczności w zbieranie, dostarczanie oraz opracowywanie danych. W modelu historii ratowniczej społeczność powinna być traktowana jako partner, nie zaś jako obiekt badania.

Poniżej przedstawiam 5 pojęć, które uważam za kluczowe w projektach historii ratowniczej zarówno od strony technicznej jak merytorycznej:
* Usability [użyteczność] – Poziom przydatności projektu dla użytkownika.
* Visibility [widoczność/dostrzegalność] – Maksymalna widoczność materiału w przestrzeni naukowej, medialnej oraz publicznej.
* Accessibility [dostępność] – Zarówno publikowanie materiałów na odpowiednich licencjach prawnych jak i przejrzysty sposób nawigacji.
* Efektywność – Oznacza to stosunek nakładu pracy do jej wyników.
* Efektowność – Wynik procesu badawczego można traktować w dzisiejszym świecie jako produkt, który musi być atrakcyjny dla odbiorcy i dawać satysfakcję z obcowania z nim, przy zachowaniu pełni jego wartości.

Historia ratownicza jest dopiero wyłaniającą się koncepcją, której celem jest z jednej strony zwrócenie uwagi na konieczność rozwoju akademickich badań historycznych nad „małymi” przeszłościami, a z drugiej, próba stworzenia praktycznego modelu prowadzenia takich działań interwencyjnych z wykorzystaniem nowoczesnych metod oraz nowoczesnych metodologii.

Fot. National Library of Scotland