W 2008 roku w czasopiśmie naukowym „Archival Science” Isto Huvila opublikował artykuł poświęcony teorii archiwów partycypacyjnych (participatory archive).

Instytucje pamięci (archiwa, biblioteki, muzea) wchodzą w różne relacje ze swoimi użytkownikami. W przypadku bibliotek sprawa wydaje się najbardziej oczywista: osoba odwiedzająca bibliotekę wchodzi w interakcję z bibliotekarzem, oczekując wsparcia przy wyborze lub odnalezieniu określonych lektur. Z drugiej strony biblioteka może aktywnie odpowiadać na oczekiwania czytelników, np. sprowadzając określone książki czy zwiększając liczbę najczęściej wypożyczanych egzemplarzy. Kolejna instytucja pamięci, muzeum, koncentruje się bardziej na swoich zbiorach niż na oczekiwaniach odbiorców. Chociaż – co podkreśla Huvila – ekspozycje muzealne stają się coraz bardziej interaktywne, jednak użytkownicy wciąż mają niewielki wpływ na ich treść, tematykę, sposób organizacji (the baseline is still that a museum has a predefined set of offerings and users can either take it or leave it [s.16]). W przypadku tradycyjnych instytucji archiwalnych rola użytkowników jest jeszcze bardziej pasywna i sprowadza się do korzystania z udostępnionych zasobów (the role of users and user education is limited to learning and using the resources as they are [s.16]).

W opozycji do tego stanu Isto Huvila proponuje dalej model archiwum partycypacyjnego (participatory archive), który jednak w żadnym stopniu nie kwestionuje podstawowej roli i kulturowego znaczenia archiwum; partycypacja opisywana przez autora nie dotyczy bowiem samych zasobów, ale ich opisów i organizacji udostępniania.

Tradycyjne archiwa ufundowane są na paradygmacie neutralności: w relacjach z użytkownikiem mają pozostać bezstronne i bezinteresowne (archivists are expected to remain neutral, disinterested, and impartial mediators of archival material [s.17]). Pożądane jest wówczas jedynie takie zaangażowanie we wzajemne relacje, które ułatwia dostęp do zasobów i lepiej odpowiada na oczekiwania użytkownika (np. dostosowanie godzin otwarcia, lepszy system katalogowy itp.). Tymczasem zmienia się profil osób korzystających z archiwów: Traditionally, the principal group of users has been researchers. Researchers, primarily with social science background, are still in the majority, but a significant portion of visitors are at the moment people looking for information instead of data. The relative proportion of non-researchers among users is expected to increase in the future, but also researchers, the traditional archive users, are beginning to place non-traditional demands on archives and their services [s.17]. Wpływ na to ma m.in. coraz większa dostępność nowych typów zasobów przechowywanych w archiwach, rozwój cyfrowych systemów informacji archiwalnej oraz proces digitalizacji zbiorów (w przypadku archiwów pełnotekstowych nawet skrajnie redukujący znaczenie katalogów archiwalnych). Nowa cyfrowa infrastruktura dostępu to nowe wyzwania wobec relacji między użytkownikami a instytucją (prowadzące nawet do redefinicji tych związków: records and information are no longer as much state property as they used to be [s.18]). Dlatego – zdaniem autora – współcześnie trudno mówić o neutralności archiwum: Archivists, archival records, and users represent a plethora of viewpoints, which all contribute to the formation of common and individual understanding of archives and archival materials. In the post-modern sense, the notion of participation is built into any human interaction with information, which makes it and its implications also essential in the archival and records management contexts [s.18].

Case study: archiwum cyfrowe Saari Manor

Saari Manor to archiwum w finladzkim mieście Mietoinen, prowadzone od 2006 roku przez fundację Kone. Archiwum udostępnia 61 jednostek archiwalnych, zawierających dokumenty datowane od 1729 roku. Dostępne w internecie materiały publikowane są za pomocą skryptu MediaWiki. I właśnie na tej infrastrukturze warto się skoncentrować analizując to case study. Archiwum cyfrowe musiało powstać m.in. ze względu na postępujące niszczenie archiwaliów – alternatywą korzystania z fizycznych materiałów miał być dostęp do skanów. Isto Huvila, pisząc o archiwum partycypacyjnym, przede wszystkim interesuje się procesem budowy cyfrowego archiwum Saari Manor jako komunikacji między instytucją a jego potencjalnymi użytkownikami.

W 2007 roku fundacja Kone poprosiła o pomoc przy projektowaniu archiwum cyfrowego dwie osoby, które już wcześniej intensywnie pracowały na zbiorach przez nią udostępnianych. Ich wnioski (Huvila wymienia je dość skrupulatnie [s.20-21]) stały się podstawą szkicu koncepcyjnego, który dyskutowano później z piętnastoosobową grupą potencjalnych użytkowników. Pracowano nie tylko w oparciu o materiał z dwóch początkowych wywiadów, ale też na analizie treści udostępnianych archiwaliów, którą specjalnie przygotowano. Podczas spotkań wypracowano ostatecznie model archiwum i wybrano oprogramowanie, na którym miało zostać oparte.

Partycypacja na poziomie projektowania archiwum (nie wyboru zbiorów, ale metod ich publikacji) to właśnie zdaniem autora podstawowy wyróżnik archiwum partycypacyjnego. Saari Manor miało być archiwum cyfrowym, w którym użytkownicy prowadzący badania w oparciu o określone dokumenty sami zajmują się ich opisem w katalogach; oczywiście wszystkie materiały zostały wcześniej odpowiednio oznaczone podstawowymi atrybutami Dublin Core. Organizatorzy projektu przyjęli założenie, że to właśnie te osoby (będące ekspertami w swoich niszowych tematach, często pracujące wspólnie) lepiej niż administratorzy archiwum (posiadający tylko wiedzę ogólną na temat zasobów) będą w stanie opisać poszczególne dokumenty. Mechanizm wiki pozwolić miał na ubezpieczanie tego procesu (w każdej chwili można było przywrócić poprzednią wersję opisu, w łatwy sposób dokonać zmian itp.).

Wybór MediaWiki miał też zwiększyć ROI całego projektu, stąd decyzja o wykorzystaniu darmowego oprogramowania, które w legalny sposób można rozwijać i dostosowywać do własnych potrzeb (open source). Duża i aktywna społeczność rozwijająca skrypt MediaWiki gwarantować miała stabilność oprogramowania i dostępność niezbędnych aktualizacji.

Cechy archiwum partycypacyjnego

Na podstawie case study finlandzkiego projektu Isto Huvila proponuje listę cech charakteryzujących archiwum partycypacyjne [s.25]:

• Decentralizacja zarządzania (decentralised curation) – odpowiedzialność za organizację systemu informacji o archiwum i opisy poszczególnych dokumentów dzielona jest pomiędzy archiwistów pracujących w określonej instytucji a użytkowników archiwaliów, którzy mają najlepszą wiedzę na temat przedmiotu swoich badań.
• Radykalna orientacja na użytkownika (radical user orientation) – archiwum koncentruje się na potrzebach użytkowników, użyteczność (usability) staje się jego główną cechą. Nie chodzi tutaj wyłącznie o problem odpowiedniej infrastruktury i interfejsu dostępu do zasobów, ale o głębsze relacje z użytkownikami, którzy mają rzeczywisty udział w działaniu archiwum.
• Nowe konteksty zasobów i procesu archiwalnego (contextualisation of both records and the entire archival process) – znaczenie dokumentów udostępnianych w archiwum opiera się nie tylko na ich relacji do samej instytucji (an archive as the context of a record), lecz ważny jest także kontekst nadawany przez ich wytwórców i użytkowników (participatory archive also acknowledges the importance of other than archival and organisational contexts of records, such as those of their originators, curators and users).

Archiwum partycypacyjne a paradygmat Web 2.0

Ważną częścią artykułu Isto Huvila jest fragment poświęcony paradygmatowi Web 2.0 w odniesieniu do teorii archiwum partycypacyjnego: A participatory archive is not, however, as such about Web 2.0 technology and not necessarily all Web 2.0 supports these four characteristics of a participatory archive [s.27]. Model archiwum partycypacyjnego zakłada radykalną otwartość na zaangażowanie użytkowników: w projekcie Flickr Commons użytkownicy tagują zasoby, komentują je i łączą ze sobą, jednak za wprowadzanie ewentualnych zmian w strukturze katalogów lub opisach odpowiadają już wyłącznie archiwiści z poszczególnych instytucji biorących udział w tej inicjatywie. Tymczasem the motivations for adopting a post- controlled approach and emphasising radical user orientation in a participatory archive by allowing the users to edit actual records is to capture richer descriptions and links between records, to accelerate the process of updating the archive, to engage users to collaborate actively within the archive, and to reduce the need for administrative interventions [s.26].

Isto Huvila zadaje pytanie, jak w praktyce sprawdza się taki model teoretyczny. Jednym z głównych problemów jest przecież jakość pracy, którą wykonywać mają zaangażowani w działanie archiwum użytkownicy oraz intensywność ich działań. W tym drugim przypadku autor dopuszcza jednak możliwość nieregularnej aktywności – the archive does not need to be updated constantly if its materials are of sufficient significance to some of the users. Ostatecznie to użytkownicy mają decydować, czy opis określonego dokumentu jest optymalny albo w jakim stopniu udostępnione w archiwum zasoby odpowiadają ich potrzebom.

Zaprezentowany przez Isto Huvila model archiwum partycypacyjnego warto analizować w perspektywie zmian, jakie internet wyzwala w sposobie funkcjonowania i strategii rozwoju instytucji pamięci.

Huvila, I. (2008). Participatory archive: towards decentralised curation, radical user orientation, and broader contextualisation of records management Archival Science, 8 (1), 15-36 DOI: 10.1007/s10502-008-9071-0

Fot. Magh CC-BY-NC