Sporządzanie przypisów bibliograficznych odwołujących się do książek, artykułów lub czasopism zwykle nie rodzi większych problemów. Kłopoty zaczynają się, gdy trzeba się odwołać do źródeł internetowych.

Jeszcze do niedawna wielu autorów należących do środowiska naukowego unikało cytowania źródeł internetowych jako niepoważnych, niestabilnych i nie cieszących się renomą porównywalną z publikacjami drukowanymi. Ta tendencja zdaje się odchodzić w przeszłość i już w niemal każdej nowej książce historycznej można znaleźć – w bibliografii załącznikowej lub przypisach – odwołania do publikacji internetowych. Tym bardziej nagląca wydaje się potrzeba ustalenia właściwego zapisu bibliograficznego źródeł elektronicznych. Wprawdzie istnieją normy ISO ustalające sposób sporządzania bibliografii i przypisów, ale nie mają one charakteru wiążącego, są wyłącznie ogólnikowymi wytycznymi (wskazują jakie elementy powinny, a jakie mogą się znaleźć w przypisach) i częstokroć różnią się od zasad tradycyjnie przyjętych w środowisku naukowym. Przede wszystkim natomiast, norma PN-ISO 690-2:1999 – Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich części – powstała w 1997 roku, a w Polsce została zatwierdzona w 1999. Przez kilkanaście lat internet zdążył się kompletnie zmienić i przyjęte wówczas wytyczne po prostu nie odpowiadają współczesnym warunkom. Przykładowo interpretacje normy (do samego tekstu PN-ISO 690-2:1999 nie będę się odwoływać, ponieważ jest on płatny) zakładają, że czytelnik może nie wiedzieć co oznacza skrót „www” i potrzebuje szerszego wyjaśnienia. Chociażby w formie dziwacznej, bo pozbawionej jakiegokolwiek łącznika formułki: „Dostępny World Wide Web:”. Pojawiają się także sugestie, że czasem warto zadzwonić do firmy w rodzaju Onetu, by zapytać w jakim mieście wydano daną płytę CD… Absurd? Oczywiście.

Tworzenie komentarza do normy PN-ISO 690-2:1999 nie ma większego sensu. Zamiast tego chciałbym, w oparciu o kilka lat pracy jako redaktor publikacji książkowych, zaproponować wygodny i odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom sposób sporządzania przypisów odwołujących się do publikacji internetowych. Nie będzie to w żadnym razie mój oryginalny pomysł: raczej zestaw wskazówek opartych na różnych wzorcach, systemach bibliograficznych oraz rzecz jasna samej normie ISO.

Przyjmijmy trzy proste założenia:

Może nie każdy wiedział o tym 13 lat temu, ale internet to – przynajmniej w odniesieniu do publikacji tekstowych – po prostu nowe medium, nowy środek przekazu. Artykuł lub książka opublikowana w sieci z zasady niczym nie różni się od tego samego tekstu wydanego na papierze. Dlatego w większości przypadków nic nie uzasadnia udziwniania przypisów odnoszących się do publikacji internetowych i uzupełniania ich o różne elementy, sugerujące że dany materiał to źródło o niższej wartości lub jakiś zagadkowy elektroniczny twór. Najlepiej kierować się tymi samymi wytycznymi, co przy „zwykłych” przypisach. Także dopisek [online] dodawany po tytule (sugerowany np. przez Adama Wolańskiego – Edycja tekstów, PWN, Warszawa 2008, s. 259) wydaje się całkowicie zbędny. W 2010 roku raczej każdy wie, czym jest adres www. Inne adnotacje są zasadne wyłącznie, jeśli rzeczywiście mogą się przydać np. o wersji płatnej możemy poinformować w przypisie. O tym że tekst jest darmowy: nie trzeba.

Wiele publikacji dostępnych w internecie to po prostu zeskanowane książki i artykuły, pierwotnie opublikowane na papierze. W takich przypadkach najrozsądniej jest sporządzić standardowy przypis odwołujący się do wersji papierowej. Ewentualnie można na końcu dodać w nawiasie kwadratowym dopisek w rodzaju: „dostępna także wersja elektroniczna:”. Jest on jednak uzasadniony tylko, kiedy chodzi o publikację trudno dostępną w wersji papierowej (niskonakładową, bardzo starą). Inaczej tego rodzaju adnotacja miałaby podobną wartość, co podawanie w bibliografii z jakich bibliotek wypożyczaliśmy poszczególne książki.

Przypis ma być przede wszystkim użyteczny. Przykładowo podawanie miejsca wydania w przypadku źródeł elektronicznych nie ma żadnego sensu. Z drugiej strony warto się postarać, by czytelnik dalej był w stanie skorzystać z przypisów za rok lub dwa. Podawanie samego adresu www jest całkowicie niedopuszczalne – szansa, że będzie on wciąż działać za kilkanaście miesięcy jest bliska zera. Podobnie jak w przypadku zwykłych publikacji dokładnie określamy tytuł, autora i – o czym wiele osób zapomina – miejsce publikacji. Nie chodzi jednak o miasto, ale nazwę serwisu internetowego. Najlepiej podawać nazwę nagłówkową, choć czasem warto uzupełnić ją o podtytuł umieszczony na banerze lub opis strony. Niekiedy czytelniejsze okaże się wykorzystanie w roli tytułu głównego adresu www. W większości przypadków serwisy internetowe do których odwołujemy się w przypisach funkcjonują jak czasopisma (dzienniki) i nic nie stoi na przeszkodzie, by właśnie tak je traktować. Inne strony można podawać na wzór fragmentów publikacji zwartych, z wykorzystaniem łącznika [w:] (patrz przykłady). Dzięki temu zapis będzie zrozumiały dla czytelnika obytego ze zwykłymi przypisami. Ważną sprawą jest podawanie wydawcy danego tekstu.

Jeśli treść została opublikowana na blogu podczepionym pod określony serwis naukowy albo w podserwisie danej uczelni to należy wymienić tę instytucję. W efekcie nawet jeśli zmieni się adres www, to czytelnik będzie w stanie dotrzeć do treści z wykorzystaniem wyszukiwarki. Numery stron podajemy tylko, jeśli źródło je zawiera (np. kiedy ma formę pliku pdf). Zawsze należy natomiast podać datę publikacji/aktualizacji – tak samo, jak podaje się datę wydania danego numeru czasopisma. Wyjątek robimy tylko, jeśli data ta nie została określona. Ostatnim elementem przypisu poza samym adresem www jest data dostępu. Wpisujemy w którym dniu odwiedziliśmy daną stronę. Dzięki temu, jeśli treść zniknie z internetu, czytelnik będzie mógł szukać jej za pośrednictwem takich systemów archiwizujących sieć jak The Wayback Machine lub w kopiach sporządzanych przez wyszukiwarki.W oparciu o te wytyczne proponuję następujące formy przypisów. Oczywiście dobór łączników, zastosowanie kursywy czy kolejność elementów zależą od systemu zapisu bibliografii stosowanego w danej publikacji/periodyku. W razie potrzeby, tak samo jak w przypisach odnoszących się do publikacji papierowych, można dodać informacje o osobach ponoszących odpowiedzialność drugorzędną (tłumaczach, redaktorach itp.). Również standardowo, kiedy dany element jest nieznany pomijamy go lub zastępujemy odpowiednim skrótem.

Artykuł na stronie internetowej o charakterze czasopisma:

Autor, tytuł, „nazwa serwisu”, data publikacji, [dostęp] .

Marcin Wilkowski, (Nie)znalezione w polskich bibliotekach cyfrowych: Powstanie Warszawskie, „Historia i Media”, 31 lipca 2010 [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://historiaimedia.org/2010/07/31/nieznalezione-w-polskich-bibliotekach-cyfrowych-powstanie-warszawskie/>.

lub

Rzeka przeniosła miny między Koreami. Są ofiary, „Gazeta.pl”, 1 sierpnia 2010 [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80277,876,Rzeka_przeniosly_miny_miedzy_Koreami__Sa_ofiary.html>.

Artykuł na stronie internetowej o charakterze czasopisma stanowiącej część większego serwisu:

Autor, tytuł, „nazwa serwisu”, nazwa serwisu nadrzędnego/wydawcy, data publikacji, [dostęp] .

Ralph E. Luker, Sunday’s Notes, „Cliopatria: A Group Blog”, History News Network, 1 sierpnia 2010 [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://hnn.us/blogs/entries/129703.html>.

Artykuł w czasopiśmie elektronicznym:

Autor, tytuł, „czasopismo”, numer czasopisma, data publikacji [dostęp] .

Artykuł na stronie internetowej nie mającej charakteru czasopisma (w wybranym przykładzie część elementów pominięto, ponieważ nie są one znane):

Autor, tytuł [w:] nazwa serwisu, data publikacji [dostęp], .

Informacje dla autorów prac naukowych, magisterskich, dyplomowych [w:] Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://www.bg.pw.edu.pl/prac_nauk.html>.

lub:

Autor, tytuł [w:] opisowe określenie serwisu, data publikacji [dostęp], .

Informacje dla autorów prac naukowych, magisterskich, dyplomowych [w:] serwis Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://www.bg.pw.edu.pl/prac_nauk.html>.

Publikacja zwarta zamieszczona w wydzielone formie z paginacją (np. pliku pdf) w określonym serwisie:

Autor, tytuł, serwis nadrzędny/wydawca, data publikacji (jeśli jest znana), strona [dostęp], .

Iwona Supronowicz, Znormalizowany opis bibliograficzny i przypisy, Naukowe Koło Chemików Wydziału Chemii UAM, s. 10 [dostęp: 1 sierpnia 2010], <http://www.nkch.amu.edu.pl/files/znormalizowany_opis_bibliograficzny_i_przypisy.pdf>.

Książka zdigitalizowana:

Zapis identyczny jak w przypadku zwykłego przypisu [dostępny w wersji elektronicznej: serwis nadrzędny/wydawca, dostęp, ]

Vladimir Rouvinski, The Policy of Ethnic Enclosure: A Study of the Role of Language in Ethnic Rivalries in the Caucasus, Hiroshima: Hiroshima University, 2007 [dostępny w wersji elektronicznej: Institute for Peace Science – Hiroshima University, dostęp: 1 sierpnia 2010, <http://home.hiroshima-u.ac.jp/heiwa/Pub/E21/contents.pdf>].

Systemy zarządzania bibliografią takie jak Mendeley ułatwiają pracę z cytatami, oferując m.in. opcję ich automatycznego generowania i eksportu do edytorów tekstu.