Jedną z licznych zmian, jakie Internet przyniósł komunikacji naukowej, jest powstanie repozytoriów. Repozytoria to narzędzia pozwalające udostępniać prace naukowe niezależnie od innych form dystrybucji. To autorzy sami deponują je po uzyskaniu pozytywnej recenzji od redakcji, albo już po opublikowaniu wersji finalnej. W niektórych dyscyplinach nauki repozytoria odgrywają większą rolę, a w innych mniejszą. Wśród najważniejszych na świecie należy wskazać arXiv, który już na początku lat 1990-ych stał się bodaj najważniejszym miejscem wymiany wiedzy między fizykami. Publikacje fizyków często poprzedzone są dyskusją wokół preprintów zdeponowanych w arXiv.

Zasadą jest, że autorzy sami deponują swoje publikacje w repozytoriach, udostępniając je w sposób otwarty, czyli bezpłatnie dostępny dla każdego. Z różnych względów bywa czasem inaczej. Niekiedy instytucje prowadzące repozytoria starają się za pomocą jednego narzędzia zrealizować więcej celów (np. zadania administracyjne dominują nad upowszechnianiem wiedzy). Czasem swoiste ściganie się na liczbę zdeponowanych pozycji sprawia, że redaktorzy repozytoriów decydują się umieszczać kompletne roczniki czasopism lub publikacje zdigitalizowane. Zaciera się wtedy granica między repozytorium a bazą czasopism lub biblioteką cyfrową.

Repozytoria dzielą się na instytucjonalne i dziedzinowe. Przykładem dziedzinowego jest wspomniane wcześniej arXiv. W Polsce funkcjonuje obecnie tylko jedno repozytorium dziedzinowe, a jest nim Otwarte Repozytorium Nauk Historycznych “Lectorium”, dedykowane naukom historycznym i pokrewnym. Częściej można spotkać się z repozytoriami instytucjonalnymi, które powstają przy uniwersytetach czy jednostkach badawczych. Ich funkcje to, oprócz udostępniania publikacji w Internecie, także pomoc w ewaluacji dorobku naukowego instytucji i promocja. W Polsce działa dziś ponad 20 repozytoriów instytucjonalnych. Inny charakter ma Repozytorium Centrum Otwartej Nauki. Wyróżnia się ono tym, że może w nim deponować każdy polski naukowiec, w szczególności taki, którego macierzysta instytucja nie prowadzi swojego repozytorium. Nie jest to więc ściśle rozumiane repozytorium instytucjonalne.

Repozytoria odgrywają ważną rolę w upowszechnianiu otwartych modeli komunikacji naukowej. Zwykło wyróżniać się dwa modele otwartego dostępu: drogę złotą i zieloną. Ten drugi model, droga zielona, bazuje właśnie na wykorzystaniu otwartych repozytoriów. Jest to sposób upowszechniania publikacji całkowicie darmowy nie tylko dla czytelników, ale i dla autorów (w przypadku drogi złotej czasem konieczne jest uiszczenie opłaty za publikację uiszczaną przez autora lub jego instytucję). Instytucje wprowadzające wymóg otwartego dostępu do publikacji powstałych w ramach finansowanych przez siebie badań zazwyczaj obligują do deponowania w określonych repozytoriach.

Tą krótką charakterystyką chcielibyśmy zapowiedzieć serię tekstów o repozytoriach naukowych pisanych przez osoby zaangażowane w ich prowadzenie i powstawanie. W otwierającym serię artykule Małgorzata Rychlik przedstawi repozytorium Uniwersytetu Adama Mickiewicza – AMUR. Zapraszamy kolejnych autorów do podzielenia się swoimi doświadczeniami z zakładania i prowadzenia repozytoriów naukowych.