Rok Kultury Niezależnej był inicjatywą IPN z połowy 2009 roku, której celem było uświadomienie społeczeństwu skali niezależnych działań w sferze kultury, podejmowanych w dekadzie lat 80., oraz ukazanie – szczególnie młodemu pokoleniu – roli, jaką kultura niezależna odegrała w kształtowaniu postaw czy dokonywaniu wyborów w komunistycznej rzeczywistości. Jednym z narzędzi tej edukacji stał się portal kultura-niezalezna.pl Nie wiem na ile treść portalu była reprezentatywna dla wszystkich działań podejmowanych w ramach tego projektu – w każdym razie brakuje tam w ogóle odniesień do czasopism trzeciego obiegu. Artykuł Niezależna prasa w PRL opisuje podziemną działalność wydawniczą jedynie z perspektywy opozycji demokratycznej, pomijając zupełnie oddolną – i nie mieszczącą się w solidarnościowych schematach – aktywność.

Ciekawe, czy wiedza o trzecim obiegu jest w jakikolwiek sposób obecna w podręcznikach do historii najnowszej – wydaje mi się, że jest chyba jakiś problem z redukowaniem działalności niezależnej w PRL-u wyłącznie do przestrzeni opozycji albo nadawaniem zjawiskom takim jak muzyka punkowa (czy w ogóle kontrkultura) charakteru martyrologicznego poprzez przesadne akcentowanie jej roli w obaleniu (a przynajmniej łagodnym wyhamowaniu) starego systemu.

Jeśli trzeci obieg nie jest w ogóle podmiotem edukacyjnego zainteresowania instytucji pamięci, trudno dziwić się, że dostępność w Sieci materiałów archiwalnych dokumentujących jego historię nie jest wielka. A przecież istnieją podmioty, które gromadzą tego typu zasoby (choćby Poznańska Biblioteka Anarchistyczna czy Warmińska Biblioteka Wolnościowa), są to jednak inicjatywy oddolne, pozbawione stałego finansowania i osobowości prawnej, co znacząco utrudnia podejmowanie jakichkolwiek programów digitalizacyjnych na szeroką skalę.

W takiej sytuacji tym bardziej cenna jest inicjatywa Michała Schnecka – zinelibrary.pl, biblioteka cyfrowa publikująca archiwalne materiały związane z działalnością wydawniczą w trzecim obiegu.

Idea stworzenia biblioteki kształtowała się stopniowo. Właściwie jest pochodną mojej pracy magisterskiej. Przyszedł taki czas, jak u każdego studenta, że w końcu trzeba stworzyć swoje “opus magnum”, mające przypieczętować uniwersyteckie wykształcenie. Miałem niemałe kłopoty z wybraniem odpowiedniego zagadnienia, ale promotor poradził mi, abym zajrzał w głąb siebie i odszukał swoją pasję;). Jedną ze specjalizacji, które kończyłem, była wiedza o kulturze, a poza tym w moim okresie Sturm und Drang trochę punkowałem. Temat był więc pochodną tych dwóch rzeczy, a że tak fajnie się złożyło i mój promotor jest otwarty na nowe pomysły, więc nie było problemu z jego zaakceptowaniem, a trzeba wiedzieć, że z tym różnie bywa, tak więc można mówić o szczęściu.

Na zinelibrary.pl znajdziemy nie tylko katalog cyfrowych wersji artzinów – przeglądać je można w poszczególnych działach grupujących wydawnictwa artystyczne, muzyczne, polityczne (anarchizm, antyfaszyzm) czy pisma poświęcone prawom zwierząt i ekologii. Skany dostępne są w formie plików graficznych lub DjVu. Oprócz zinów w serwisie dostępne są opracowania dotyczące historii trzeciego obiegu.

Czy biblioteka cyfrowa – aby spełniać swoje podstawowe zadania – musi mieć formę instytucjonalną i wypełniać profesjonalne standardy? Okazuje się, że niekoniecznie – przynajmniej, jeśli chodzi o skuteczność udostępniania zasobów i skuteczność dotarcia do czytelników. Michał Schneck swoim serwisem pokazuje, że bibliotekę cyfrową można zbudować na otwartym i darmowym oprogramowaniu (tutaj Drupal Joomla) i wypełniać ją treścią na podstawie ustaleń z poszczególnymi autorami czy przez przejmowanie utworów osieroconych. Jego inicjatywa ma też charakter ratowniczy – skoro trzeci obieg pozostaje poza zainteresowaniem instytucji pamięci, wydaje się, że tylko takie oddolne projekty mają szansę uratować polskie artziny przed całkowitym zapomnieniem. I jeśli dla bibliotekarza, archiwisty czy historyka problemem może być brak ustandaryzowanych opisów poszczególnych publikacji czy jakość skanów, zawsze istnieje możliwość włączenia się w ten projekt i wypracowania bardziej profesjonalnego modelu jego działania. Właśnie w taki sposób – dzięki pomocy zespołu twórców dLibry i użytkowników forum biblioteka 2.0 w portalu pojawiły się pliki DjVu.

Silną stroną tego projektu są niskie koszty, powszechność i ogólnodostępność dzięki Internetowi, co daje realne szanse rozwoju. Jeśli efektem wcześniejszych inicjatyw była książka, to i tak wychodziła w niskim nakładzie, więc mało kto o niej wiedział. Dziś, dzięki technologii internetowej, możemy rozwijać takie projekty w łatwy sposób. Wystarczy tylko zeskanować zina i umieścić go na stronie. Nie ma pośredników, nakładów pieniężnych, które często stanowią zaporę dla rozwoju polskiej nauki. Ta inicjatywa jest również po to, aby pokazać, że ziny mogą być ciekawym obiektem badań, lecz zapomnianym, jak stare meble na strychu, które dla jednych są tylko gratami, a dla innych, znających ich wartość, cennym odkryciem.

Zinelibrary.pl pokazuje, jak bardzo potrzebne jest przygotowanie prostego, swobodnie dostępnego i uzupełnionego o informacje o darmowych narzędziach przewodnika oddolnej digitalizacji. Zawarta w nim wiedza pozwoliłaby budować podobne oddolne biblioteki cyfrowe w bardziej profesjonalny i użyteczny sposób, a gotowy zestaw skryptów i oprogramowania ułatwiałby pracę nad przygotowaniem odpowiedniej infrastruktury technicznej i umożliwiałby skuteczniejsze dbanie o jakość udostępnianych materiałów.

Strona tytułowa artzinu „Błona jest niewinna” (nr 2) z zasobów serwisu zinelibrary.pl