Książka Kathy Charmaz zatytułowana Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej to bardzo ciekawa pozycja prezentująca metodologiczne oraz praktyczne podstawy wykorzystania teorii ugruntowanej w badaniach naukowych z wykorzystaniem metod analizy jakościowej. Książka – jak wskazuje podtytuł – nie oferuje jedynie abstrakcyjnej wiedzy teoretycznej. Autorka prowadzi czytelnika przez cały proces badawczy: od stworzenia koncepcji, poprzez zbieranie danych, aż do ich analizy oraz zaprezentowania w formie tekstu naukowego. Wszytko zaś w duchu konstruktywistycznej odmiany teorii ugruntowanej.

Teoria ugruntowana (ang. grounded theory) stworzona została w latach sześćdziesiątych przez Anselma Straussa i Barneya Glasera jako systemem metodologiczny, w którym badacz nie dokonuje prekonceptualizacji wyników badań. Pozwala to uniknąć fałszowania ich przez samopotwierdzające się teorie, gdzie dane jedynie uwierzytelniają (często podświadomie) przyjęte na samym początku założenia. W teorii ugruntowanej głos w interpretacji rzeczywistości oddawany jest zaangażowanym w nią aktorom (respondentom), którzy sami najlepiej umieją opisać znaczenie poszczególnych elementów. Naukowiec pełni więc bardziej rolę “redaktora” niż “odkrywcy”. W tym punkcie jest ona bardzo bliska założeniom interakcjonizmu symbolicznego George’a Herbert’a Mead’a.

Prezentowana w książce Kathy Charmaz konstruktywistyczna odmiana teorii ugruntowanej odrzuca obecny w klasycznym modelu Glasera i Straussa obiektywizm, a kładzie większy nacisk na subiektywną “rozmowę” badacza z uzyskanym materiałem, gdzie pod uwagę brane są nie tylko dane, ale także całość doświadczeń (przeszłość, światopogląd, tożsamość) badającego. Autorka nie przedstawia gotowego przepisu na przeprowadzenie badań jakościowych. Prezentuje jedynie zestaw narzędzi metodologicznych, czy też “dobrych praktyk”, dzięki którym możliwe jest stworzenie teorii osadzonej “na gruncie”. Ważnym elementem procesu tworzenia swojej własnej, spersonalizowanej teorii (bo każda teoria ugruntowana dopasowana jest do określonego zestawu danych) jest “konstruowanie danych”: zamiana obszernych treści w uproszczony model za pomocą kodowania, czyli nadawania im znaczeń. Kodując, dokonujemy szczegółowej analizy materiału, jednocześnie odkrywając tkwiące w nim idee i wskazówki stanowiące ramy przyszłej teorii. Autorka zachęca zachęca także do pisania not, czyli do łączenia poszczególnych kodów w bardziej zwarte formy będące już wczesnym etapem syntezy, łączącej zakodowane idee z własnymi przemyśleniami badacza. Noty pozwalają stopniowo zawężać zasób treści jakie będą zawarte w ostatecznej wersji tekstu, zaś dzięki mechanizmom zawartym w samym procesie (próbkowanie, nasycanie, sortowanie) łatwiej uniknąć jest wejścia w teoretyczne “ślepe zaułki”. Jak podkreśla autorka ukoronowaniem każdego procesu konstruowania teorii ugruntowanej, zwerbalizowanej już w formie tekstu naukowego, powinna być ocena jej spójności i utylitarności

Książka Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej napisana jest językiem bardzo czytelnym jak na tekst nasycony treściami metodologicznymi. Dla wygody czytelników na końcu zamieszczony został słownik z definicjami najważniejszych terminów, co zdecydowanie ułatwia lekturę i pomaga usystematyzować wiedzę. W tekście znajdziemy także bardzo wartościowe odniesienia do zagadnień związanych z marketingiem naukowym np. na temat kreowania własnej marki w środowisku akademickim.

Uważam, że tytuł ten może stanowić ciekawą oraz inspirującą lekturę dla wszystkich humanistów. Nawet jeśli nie będziemy stosować przedstawionego w niej modelu pracy badawczej, to z pewnością lektura tej książki pozytywnie wpłynie na sposób myślenia o badaniach naukowych jako procesie o wielu etapach i wątkach.

***
Kathy Charmaz jest profesorem socjologii Sonoma State University oraz koordynatorką Faculty Writing Program. Jest autorką oraz współautorką wielu prac i artykułów naukowych z zakresu socjologii oraz psychologii społeczne. Jej obszarem zainteresowań jest metodologia badań jakościowych w szczególności zagadnienia związane z teorią ugruntowaną. Jak przeczytać możemy na jej stronie, pracuje obecnie z grupą psychologów nad bardzo ciekawym projektem badawczym, który ma pokazać jak przedstawiciele pięciu różnych punktów widzenia na badania jakościowe, analizuje jednakowy zestaw danych.

Kathy Charmaz, Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, Wydawnictwo Naukowe PWN 2009, ss. 260, il.