Źródła historyczne w polskich bibliotekach cyfrowych

Z punktu widzenia historyka korzystającego z polskich bibliotek cyfrowych warto poświęcić chwilę uwagi nie tylko opracowaniom, ale także publikacjom źródłowym udostępnianym w ich zasobach. Poniżej zestawiam przegląd ośmiu najważniejszych zbiorów dla dziejów Polski średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Językiem wszystkich omawianych tu publikacji jest łacina.

1. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa udostępnia fundamentalny zbiór źródeł do historii Polski w pierwszej połowie XVI wieku – Acta Tomiciana. Zasadniczym zrębem zbioru są akta państwowe z czasów podkanclerstwa Piotra Tomickiego (1515-1535). W epoce przedrozbiorowej urzędnicy państwowi traktowali dokumenty wytworzone w czasie swojego urzędowania jako własność prywatną. Nie inaczej było w przypadku akt podkanclerskich Tomickiego. Dokumenty te zebrał, opracował, uzupełnił listami Tomickiego, a z czasem rozbudował tak, że obejmują one cały okres panowania Zygmunta Starego, a następnie przepisał sekretarz i przyjaciel zmarłego podkanclerzego, Stanisław Górski. Jest to nie do przecenienia źródło do historii I połowy XVI wieku, niemniej nie wolno zapominać, iż jest ono miejscami stronnicze, gdyż Górski podczas przepisywania nie omieszkał „poprawić” pewnych fragmentów tekstu (wedle własnego pojęcia, jak powinny one wyglądać). Nawiasem mówiąc, nie cały materiał AT jest opublikowany nawet w wersji drukowanej. Pierwszy tom wyszedł w druku w roku 1852 i prace nad publikacją kolejnych tomów ślimaczą się do dziś (tom 18 ukazał się w 1999 r.). W WBC opublikowano 13 tomów. Podstawowym opracowaniem dotyczącym tego zbioru jest książka R. Marciniaka, Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu odrodzenia, Poznań 1983 (również dostępna online w WBC).

2. Codex epistolaris saeculi decimi quinti. Jest to zbiór dokumentów polskich i obcych (listy prywatne, korespondencja dyplomatyczna), dotyczących dziejów Polski, Litwy i Śląska, pochodzących z lat 1382-1501. Wydawcy, A. Sokołowski i J. Szujski (tom pierwszy w dwu częściach, opublikowany w 1876 r.) oraz A. Lewicki (tomy drugi i trzeci, opublikowane w latach 1891-1894) przeprowadzili kwerendę w archiwach krajowych i zagranicznych. W Polonie znaleźć można wszystkie tomy wydawnictwa, tu zaś podaję link do pierwszej części tomu pierwszego.

3. Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430. Jest to korespondencja dyplomatyczna wielkiego księcia Litwy, Witolda. Dostępna również w Polonie pod tym adresem.

4. Monumenta Poloniae Historica, czyli zbiór odpisów najważniejszych dokumentów, zapisków rocznikarskich i kronikarskich (prywatne rodzin, klasztorne), listów itd. dla okresu Polski średniowiecznej. W latach 1864-1893 ukazało się sześć tomów, których edytorem był August Bielowski. Po wojnie ukazało się 11 tomów MPH Series Nova (m. in. Kronika Kadłubka, żywoty św. Wojciecha itd.) oraz reprinty pierwszych sześciu tomów. Tomy 1-6 pierwszej serii Monumentów dostępne są w Polonie, ale także w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej. Bez odpowiedzi pozostaje pytanie o sens wykonywania dwa razy tej samej (niemałej przecież) pracy digitalizowania sześciu opasłych tomów, a także pytanie o współpracę i koordynację pracy pomiędzy polskimi bibliotekami naukowymi.

5. Ciekawe, że KPBC udostępnia znaczną część wydawnictwa Monumenta Historica Dioecesis Wladislaviensis (tu ostatni z opublikowanych t. 18):

6. Jednym z najważniejszych zbiorów źródeł historycznych dla dziejów Polski XV i XVI w. są wydane przez Augustino Theinera Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia, dostępne w WBC.

7. Wspomnieć należy również o wydanym przez F. Papeego w 1927 r. zbiorze Acta Alexandri Regis Poloniae, Magni Ducis Lithuaniae etc. (1501-1506). Jest to zbiór dokumentów króla Aleksandra z czasów jego pięcioletnich rządów, dostępny w KPBC.

8. Na koniec wreszcie powiedzmy o Volumina Legum, wielotomowym wydawnictwie zawierającym przywileje królewskie i konstytucje sejmowe obowiązujące w I Rzeczypospolitej, poczynając od tomu pierwszego zawierającego prawa z lat 1347-1547, aż po tom 10, w którym znajdują się Konstytucje Sejmu Grodzieńskiego z 1793 r. Język wydawnictwa – łacina i polski. Wydawnictwo zapoczątkowali w r. 1732 księża pijarzy w Warszawie. W latach 1859-1860 Volumina wydano ponownie staraniem J. Ohryzki w Petersburgu, a po raz trzeci już po II wojnie światowej. Obecnie dysponujemy również wersją elektroniczną zamieszczoną w WBC.

Fakt publikowania w sieci Internet źródeł historycznych cieszy i niejednokrotnie ułatwia nam pracę. Warto byłoby jednak zastanowić się, czy jeszcze większej wartości nie miałoby publikowanie w bibliotekach cyfrowych źródeł zagranicznych, niedostępnych w Polsce w wersji drukowanej (postulat ten oczywiście powinien zostać rozszerzony również na inne rodzaje publikacji niż same tylko źródła historyczne). Jeśli nie ma możliwości ich zakupu, to czemu nie postarać się o skany? Wspominam o tym, ponieważ jest to problem, o który potknąłem się w czasie pracy nad moją najnowszą książką. Z trzech tomów źródeł do dziejów Węgier, które zamierzałem wykorzystać, dwóch nie ma w żadnej z polskich bibliotek, egzemplarz trzeciego natomiast znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Ze zdumieniem jednak dowiedziałem się, iż BJ nie zgadza się na wypożyczenie książki do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Takich trudności nie robią natomiast biblioteki niemieckie. Na ironię zatem zakrawa fakt, iż o wiele łatwiej jest sprowadzić do Warszawy książkę z jednej z naukowych bibliotek w Niemczech, niż z Krakowa. Wydaje się, że biblioteki cyfrowe mogłyby stać się rozwiązaniem tego trudnego problemu.

Ogromnym mankamentem omawianych publikacji elektronicznych jest brak na ogół możliwości wyszukiwania pełnotekstowego, czy nawet spisów treści z odnośnikami. Nawigacja może się więc odbywać jedynie liniowo, poprzez klikanie kolejnych stron-obrazków i przeglądanie treści, czy natrafiliśmy już na interesujący nas fragment. Wykorzystywane technologie (czyli oprogramowanie dLibra oraz formaty plików *PDF i *djvu) oferują takie możliwości, wobec czego należałoby wymagać od twórców bibliotek cyfrowych zainwestowania dodatkowego nakładu pracy, by użytkownicy mogli korzystać ze wszystkich dobrodziejstw technologii cyfrowych.