Alternatywne historie II wojny światowej we współczesnej literaturze polskiej

Niemal każdy człowiek, choć zdaje sobie sprawę z nieodwracalności faktów już dokonanych; zastanawia się czasem, co by było, gdyby przeszłość można było zmienić. Bywa, że często fantazjuje w oparciu o zaistniałe fakty, i to właśnie stąd te, czasami czysto teoretyczne rozważania, znajdują odbicie w literaturze, oczywiście również w polskiej literaturze fantastycznej. Jeśli zaś nad faktem, jako takim, zadumać się przy tej okazji, to przyznać wypada, że na przestrzeni od XVIII w. do XX w. zajmowali się tym zagadnieniem co najmniej trzej wielcy filozofowie. Niestety, mieli na ten temat zupełnie odmienne zdanie. Wstęp z zakresu nauk filozoficznych, czyli „poszukujących prawdy”, będzie nam potrzebny, do zrozumienia istotności pojęcia faktu, jako kluczowego składnika procesów historycznych. Pamiętajmy bowiem, że to udokumentowane w źródłach historycznych, wydarzenia z przeszłości, stanowią przecież solidne ramy, na których oparte są opowiadania alternatywne.

Zatem przedmiotem tego krótkiego opracowania, będą właśnie historie alternatywne, inaczej zwane też kontrfaktycznymi, o ile wiążą się z historiografią naukową; będąc równocześnie specyficzną formą literacką, która ze względu na łączność wiarygodnych faktów historycznych z elementami domniemanymi, czy wręcz zmyślonymi, jest niejednokrotnie wykorzystywana przez wielu pisarzy. Zajmują się zatem takim „fachem” twórcy różnych gatunków popularno – naukowych i literackich, czy nawet wręcz fantastycznych. Zasadniczym elementem przeprowadzenia akcji w typowej powieści alternatywnej, jest bowiem zmiana głównych, najczęściej ogólnie znanych kierunków wydarzeń historycznych, i to zazwyczaj w momentach przełomowych dla tych zdarzeń. Dlatego historie alternatywne nazywane są też scenariuszami historycznymi, i w tej formie spotykamy je równie często, na przykład w produkcjach filmowych.

Znając historię, wnioskujemy, że nie mogło być inaczej – a to błędny wniosek; dobry historyk powinien widzieć różne możliwości rozwoju wydarzeń. Natomiast dobry pisarz wie, że dotychczas tylko jedna z tych możliwości została wykorzystana, czyli, realnie miała miejsce w przeszłości, zatem inne zakończenia pozostają właśnie alternatywą. Trzeba tutaj podkreślić, że coraz liczniejsze, literackie alternatywne wizje rzeczywistości, świadczą o odwracaniu się kierunku tematycznych poszukiwań pisarzy i literatów. Jest też pewne prawdopodobieństwo, że miniony koniec wieku, miał również wpływ na takie nastroje pisarskie, a niektórzy mówią nawet, o nowej erze w dziejach ludzkości, której początku jesteśmy właśnie świadkami. Realnie można przyjąć, że początki historii alternatywnych w Europie to jednak przełom XVII i XIX w., początki więc nie są tak odległe, ale odniesienia wręcz szablonowe. Przyznamy rację, że historiografia czerpie swoją naukową prawomocność, z zasady rzetelnego prezentowania minionej rzeczywistości. Z zastrzeżeniem, wyrażonym ograniczonym zaufaniem do niektórych tekstów, nie uznanych za źródła historyczne, ale także przy deklaratywnym obiektywizmie badaczy, który wciąż „teoretycznie” beznamiętnie zajmują się przeszłością. Jak widzimy, sama struktura konwencji takiego obcowania z przeszłością, istniała od dawna w praktyce naukowej historyków, ale i również była popularna wśród autorów powieści popularno – naukowych, natomiast pełnego rozwinięcia nabiera dopiero w swoim gatunku: – alternate history.

Spośród licznie publikowanych historii alternatywnych w Polsce, na uwagę może zasługiwać opowiadania Andrzeja Ziemiańskiego „Bomby Heisenberga, który tworząc wizję świata fantastycznego, oparł się o solidne realia rzeczywistości pierwszych lat XX wieku w Rzeczpospolitej. Kolejną pozycją wartę uwagi, na krajowym rynku wydawniczym, historii alternatywnych, może być opowiadanie Jarosława Grzędowicza „Buran wieje z tamtej strony”, które zostało wyróżnione nagrodą Sfinksa w 2004r, w kategorii „Najlepsze opowiadanie roku”.

Zwykle najobszerniejszymi pozycjami na polskim rynku wydawniczym, które prezentują nam alternatywne wizje przeszłości, są antologie opowiadań fantastycznych. Dla przykładu wydawnictwo Solaris zaprezentowało do 2007r., aż siedem takich wydawnictw zbiorowych. Nie wszystkie z zamieszczonych tam opowiadań odnoszą się oczywiście do tematu tego opracowania – II wojny światowej, dlatego pozycje te, wspomniane zostaną tutaj tylko informacyjnie. Natomiast najobszerniejszą pozycją, traktującą o historiach alternatywnych II wojny świtowej, jest wydana w Warszawie w 2005r. antologia, pt.: „Deszcze niespokojne”. Jest to zbiór opowiadań znanych twórców polskiej literatury fantastycznej, a wydawnictwo „Fabryka Słów” podjęło się koordynacji tego przedsięwzięcia, w nawiązaniu do wydarzeń II wojny światowej. Następna publikacja zwarta, prezentowana oficjalnie w wersji cyfrowej w sieci, to opowiadania, które zwyciężyły, w zorganizowanym w grudniu 2009r. ”, pod patronatem Narodowego Centrum Kultury i magazynu „Fantastyka”, internetowy konkursie, pt.: „Zwrotnice Czasu”. Oficjalnie, był to jeden z pomysłów, przybliżający tragiczne wydarzenia II wojny światowej i uroczystych obchodów 70-tych jej rocznicy.

Wielu autorów podjęło wówczas próbę napisania kontynuacji historycznych wątków związanych z tymi wydarzeniami. Owocami konkursu, były też dwie publikacje, wspomnianych Marcina Wolskiego „Wallenrod” i Macieja Parowskiego „Burza”, które spełniały najwyższe standardy konkursu, zawierają bowiem szczegółowe przypisy historyczne, do prezentowanych rozwinięć alternatywnych. Nawiązując do tego typu historii alternatywnych, były redaktor naczelny „Fantastyki” Lech Jęczmyk, stwierdził kiedyś, że chociaż gdybanie jest bardzo źle widziane w świecie historyków, którzy to, pracują na faktach odczytanych ze źródeł, to jednak pisanie i studiowanie alternatywnych historii, ma nieocenioną rolę wychowawczą. Patrząc, jak decyzje poszczególnych ludzi, czy grup społecznych, wpływają na losy świata, uczymy się, jaki mogą być potencjalne skutki naszych wyborów.

Ireneusz E. Thomas

Do pobrania: (pełna wersja artykułu)
Ireneusz E. Thomas, O historii można powiedzieć wiele, ale nie to, że była nieunikniona.- alternatywne historie II wojny światowej, we współczesnej literaturze polskiej. (169)

• • •

Kategorie: Formy upamiętnienia