Książka Marty Kurkowskiej-Budzan Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości należy do kategorii tych prac naukowych, które zbyt rzadko pojawiają się w polskiej humanistyce: do kategorii prac, które nie przechodzą niezauważone w szerokim środowisku, nie powielają utartych schematów. Doskonale świadczy o tym recepcja książki, którą miałem możliwość obserwować w trakcie XVIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Nastroje wokół wystąpienie autorki, w którym omawiała ona swój projekt badawczy, a także temperatura dyskusji w kuluarach wahały się od całkowitej negacji zaproponowanego modelu badania przeszłości (oraz wiedzy o przeszłości) do zachwytu nad interdyscyplinarnym i odważnym podejściem do tematu. Muszę przyznać, że był to najbardziej chyba ożywczy intelektualnie element Zjazdu.

Publikacja Marty Kurkowskiej–Budzan, młodej badaczki z Krakowa, autorki m.in.: książki Historia zwykłych ludzi. Współczesna angielska historiografia dziejów społecznych stanowi podsumowanie projektu prowadzonego przez autorkę prowadzonego w latach 2003 – 2009. Jego celem była analiza dyskursu oraz kształtu pamięci zwykłych ludzi w odniesieniu do działalności podziemia niepodległościowego na terenie Białostocczyzny. Stąd też pierwsza część tytułu omawianej publikacji może być myląca dla czytelników oczekujących rekonstrukcji działań partyzanckich. Problematyka poruszana w tekście zdecydowanie skupia się wokół sygnalizowanej w drugiej części tytułu współczesnej symbolizacji przeszłości.

Antykomunistyczne podziemie zbrojne… jest książką opartą o bardzo świadome zastosowanie metodologii. Jest to jak stwierdza sama autorka swoisty metodologiczny patchwork spająjący liczne metody badawcze, w jeden – dopasowany do potrzeb badacza – program badawczy. Spośród gamy teoretycznych ram z pewnością na pierwszy plan wybija się teoria ugruntowana Anselma Staussa i Barneya Glasera, która jak pisze autorka, stanowi: „[…] nadzieję na wyjście – nazwijmy to ucieczką – z wysoce niekomfortowej sytuacji, jaką przy interdyscyplinarnych badaniach nad pamięcią jest niekompatybilność pojęć”

Teoria ugruntowana daje badaczowi komfort elastyczność i modyfikowalność teorii stojącej u podstaw podjęcia badań, co łączy się, z bardzo dyskusyjnym w oczach historyków, brakiem prekonceptualizacji oczekiwań wobec prowadzonych badań. W przypadku Marty Kurkowskiej-Budzan, zgodnie z zasadami teorii ugruntowanej udała się ona na badania terenowe bez szczegółowego przygotowania teoretycznego na temat historii oraz działalności grup partyzanckich po II wojnie światowej. Dzięki posiadaniu takiej właśnie naiwności historycznej wyniki badan terenowych są bliższe postulowanej przez twórców teorii ugruntowanej wiedzy potocznej. Autorka nie mogła, podświadomie nawet, sugerować swoim rozmówcom pewnych określonych schematów myślenia historycznego na badany temat, ponieważ sama nie posiadała takowego, nie czerpiąc go z fachowej literatury. Dodatkowo przy tych konkretnych badaniach zastosowany został wariant postmodernistyczny teorii ugruntowanej, kładący nacisk na badania jakościowe oraz naturalną heterogeniczność badanego świata.

Kolejnymi filarami modelu badań opisywanego w książce Marty Kurkowskiej – Budzan projektu są interakcjonizm symboliczny, pozwalający analizować płynną symboliczność elementów badanego świata społecznego oraz krytyczna analiza dyskursu (KAD), stanowiąca metodę analizy danych uzyskanych w ramach badań terenowych.

Książka ta zdecydowanie stanowi udany mariaż metod badawczych socjologii, etnologii oraz historii.

Drugą część publikacji stanowi przedstawienie poszczególnych dyskursów istniejących wokół badanej tematyki oraz omówienie pracy terenowej i analiza jej wyników. Autorka podejmuje się zarówno przedstawienia dyskursu pierwotnego (oficjalnego, ukształtowanego w latach powojennych) jak i dyskursów prywatnych, poprzez które rozumie ona dyskursy oddolne, nie inspirowane przez czynniki instytucjonalne.

Szczególnie ciekawe są fragmenty poświęcone obecności kultury masowej w omawianej tematyce. Dotyczy to zarówno kultury masowej okresu PRL, która wywierała wpływ na społeczeństwo głównie poprzez film i literaturę, jak i współczesnej obecności w mediach elektronicznych oraz (pop)kulturze alternatywnej. Szczególnie ciekawym fragmentem książki jest analiza współczesnych dyskursów i aktorów wpływających na wizerunek podziemia niepodległościowego. Autorka bada wpływ na badany obszar tak kluczowych dla tematu zagadnień jak Polska Polityka Historyczna, czy działalność Instytutu Pamięci Narodowej. Marta Kurkowska-Budzan analizuje pod kątem zmieniających się dyskursów takie działania, jak upamiętnianie miejsc związanych z działalnością Narodowych Sił Zbrojnych, kontrowersje wokół tych zabiegów czy działalność organizacji kombatanckich. Ważne dla medialnego zaistnienia tematyki podziemia antykomunistycznego i kształtowania nowego sposobu widzenia tematyki są wg. autorki działania popkulturowe jak np. dwa projekty autorstwa Dawida Zadury: Twardzi jak stal. Hołd dla Narodowych Sił Zbrojnych (płyta i strona internetowa) oraz Żołnierze wyklęci (gra karciana), obecność tematyki NSZ w serwisie Youtube, czy wypowiedzi na forach internetowych. Badaczka pokusiła się więc nie tylko o sięgnięcie do źródeł wywołanych, lecz także podjęła analizę kształtu, treści oraz komentarzy do popkulturowych treści związanych z tematem także w mediach elektronicznych.

Antykomunistyczne podziemie zbrojne… posiada załącznik w postaci płyty CD, która zawiera materiały uzupełniające treść drukowanej publikacji. Zabieg ten, niecodzienny na polskim rynku wydawniczym i w rodzimym rozumieniu publikacji naukowej, bardzo korzystnie wzbogaca narrację książki. Umożliwia on autorce bezpośrednie odwołanie się do płyty, z czego z resztą chętnie korzysta, odsyłając czytelników do określonych nagrań, zapisów dyskusji, map lub zdjęć. O ile nie mamy do czynienia z publikacją naukową w pełni elektroniczną i multimedialną, wyjście takie stanowi rozsądny kompromis.

Na CD znajdziemy materiały zarówno dotyczące zagadnień poruszanych w treści (szerokie fragmenty wywiadów oraz nagrań, reportaże radiowe, galeria fotografii), ale także całkowicie samodzielne elementy jak np. dziennik badawczy pisany przez autorkę w okresie prowadzenia badań terenowych. Lektura jego treści, zgodnie z duchem antropologii, w której badający staje się jednocześnie sam przedmiotem badania, pozwala spojrzeć na rolę badacza nie tylko jako osoby dokonującej analizy zebranego materiału, ale także jako człowieka..

Spośród materiałów multimedialnych wydzielone zostały w osobne działy te nawiązujące do kluczowych spraw związanych z symbolizacją przeszłości antykomunistycznego podziemia zbrojnego. Merytoryczny układ zawartości płyty jest bardzo logiczny i przejrzysty, zaś wykonanie całej multimedialnej aplikacji załączonej na płycie CD stoi na bardzo wysokim poziomie zarówno pod względem technicznym jak i graficznym. Zasługują na uznanie i zdecydowanie powinny stać się wzorem do naśladowania, zarówno pod względem koncepcji jaką przyjęła autorka jak i technicznego wykonania.

Książka Marty Kurkowskiej-Budzan Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości odczytywać można nie tylko jako kolejny fragment wiedzy mający na celu stworzenie pełnego obrazu podziemia niepodległościowego na Białostocczyźnie. Jest to dla mnie, przede wszystkim metodologiczne case study pokazujące, że nowoczesne badania interdyscyplinarne można prowadzić także w Polsce i można to robić ciekawie. Książka ta, dzięki temu że jest nieszablonowa, nowatorska w łączeniu metod badawczych, a na dodatek łączy wszystkie cechy publikacji naukowej z ciekawą lekturą, powinna stać się obowiązkową pozycją zarówno dla doświadczonych badaczy jak i młodych naukowców poszukujących innego spojrzenia na naukę.

Marta Kurkowska-Budzan, Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2009, ss. 256, ill., CD.