W Centrum Sztuki WRO oglądać można wystawę Igora Krenza Praktyki Nielegalne. Jednym z elementów jego projektu jest praca nawiązująca do działalności pierwszych polskich subvertajzerów, partyzantów komunikacyjnych, którzy we wrześniu 1985 roku zakłócili treść popularnych programów reżimowej TVP. 14 września antyrządowe hasła pojawiły się w odcinku serialu „07 zgłoś się”, 26 w wydaniu Dziennika Telewizyjnego. Tak zmodyfikowany sygnał odebrało około 120 tysięcy mieszkańców Torunia. Zasięg propagandowy inicjatywy był zdecydowanie większy. Atak na jeden z najważniejszych elementów systemu komunistycznej manipulacji, jakim była telewizja, godził w podstawy systemu i ośmieszał służby bezpieczeństwa.

Cała akcja opierała się na wykorzystaniu komputera ZX Spectrum i telewizora Neptun 150. Autorami antyrządowego projektu były osoby wywodzące się z toruńskiego środowiska akademickiego – Jan Hanasz, Zygmunt Turło i Eugeniusz Pazderski. Oprócz akcji telewizyjnej grupa odpowiedzialna była także za emitowanie partyzanckich audycji Radia Solidarność. Za pomocą balonów meteorologicznych wypuszczano w niebo nadajniki, dzięki którym z podłączonych do nich magnetofonów transmitowano nielegalny sygnał.

Sprzęt nadawczy, skonfiskowany przez SB

Akcja zainicjowana przez Jana Hanasza została uznana w książce amerykańskiego pisarza Bucka Bloombeckera za jeden z najbardziej spektakularnych ataków hakerskich świata. Fragment książki dostępny jest w internecie w polskiej wersji językowej. Przeczytać można również artykuł opublikowany na stronach Gościa Niedzielnego.

Zhakowanie telewizyjnego sygnału przez Hanasza było jednym z wielu przejawów opozycyjnego ataku na środki masowej manipulacji. Oprócz działań, które można byłoby określić dziś jako subvertising lub – szerzej – culture jamming, opozycja tworzyła własne, niezależne media.

Subvertising „Solidarności”

Solidarnościowa walka z rządowymi mediami, od samego początku uwiarygadniającymi istnienie stanu wojennego, miała wiele form. Przede wszystkim jednak liczyć mogła na szerokie poparcie wśród zwykłych ludzi, którzy – jak pisze Andrzej Paczkowski w swojej książce Wojna Polsko-Jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, od 5 lutego 1982 roku na wezwanie podziemnej „Solidarności” w Świdniku po raz pierwszy mieszkańcy ostentacyjnie wyszli z domów na spacery w porze emisji Dziennika Telewizyjnego. Takie nieformalne demonstracje odbywały się między innymi w Lublinie, Puławach, Elblągu, Bielsko-Białej, Ursusie, Sochaczewie, Białymstoku i Sieradzu. Część protestów polegała też na wystawieniu w oknie telewizora, co miało być sygnałem informującym o bojkocie komunistycznej telewizji.

Subvertising to przejmowanie kanału reklamy/propagandy do własnych celów, przeinaczanie treści, które całkowicie zmienia charakter komunikatu. Pieniądz był w PRL nośnikiem pewnej historiograficznej wizji – banknoty upamiętniały komunistycznych bohaterów i utwierdzały socjalistyczną wizję państwa. Podziemna „Solidarność” przejmowała również ten kanał propagandy, tworząc alternatywne wersje banknotów:

Źródło: Internetowe Muzeum Solidarności

Obok opozycyjnych pieniędzy w obiegu były również kartki pocztowe i znaczki. Ważną, jeśli nie najważniejszą z punktu widzenia organizacji oporu społecznego rolę pełniły niezależne publikacje: czasopisma, książki, ulotki. Przytaczane przez Andrzeja Paczkowskiego dane mówią o 770 gazetkach kolportowanych przez lokalne ośrodki w całym kraju w roku 1982. Apogeum nadawania opozycyjnych audycji radiowych nastąpiło od połowy tego roku – seryjne lub pojedyncze transmisje emitowano w wielu polskich miastach. Popularność tego typu słuchowisk wykorzystała nawet SB – w końcu kwietnia 1982 roku wyemitowała ona w Warszawie sfingowaną audycję, podszywając się pod Radio „Solidarność” i informując o odwołaniu zapowiadanego wcześniej pochodu.

Zobacz też:

Telewizja „Solidarność” Toruń 1985 r.

Banknoty stanu wojennego

„Praktyki Nielegalne” Igora Krenza we Wrocławskim Centrum Sztuki WRO

Bibuła – Polskie wydawnictwa niezależne 1976-1989

Opozycyjne kartki pocztowe (zbiory Ośrodka KARTA)

Wojna na murach (zbiory Ośrodka KARTA)

Dariusz Iwaneczko, Opór społeczny a władza w Polsce południowo-wschodniej 1980-1989, Warszawa 2005.

Andrzej Paczkowski, Wojna Polsko-Jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2007.