Poza historią linearną – Jerzy Besala, “Tajemnicze dzieje Europy”

Tytuł książki Jerzego Besali „Tajemnicze dzieje Europy. Inne spojrzenie” intryguje oraz niepokoi. Czy rzeczywiście dzieje Europy kryją jeszcze przed nami tajemnice? Czy w ogóle można mówić o jakiejkolwiek tajemniczości- a jeśli tak, to czego nie wiemy? Otóż, jak wykazuje autor, pytań dotyczących dziejów jest więcej niż odpowiedzi, a interpretacji faktów znanych nam z książek historycznych wcale nie możemy być pewni. Wszystkiemu winne jest tytułowe „inne spojrzenie”. Inna optyka od tej powszechnie przyjętej, rodzi bowiem pytania – czy rzeczywiście potrafimy na nie wyczerpująco i przekonywająco odpowiedzieć?

Przyjrzyjmy się zagadnieniom poruszanym przez autora: Czy Europa jest kobietą? Gdzie znajduje się św. Graal? Czy istnieje śmierć „karząca” za okrucieństwa dokonane za życia? Jeśli tak, to czy Filip IV Piękny był przykładem władcy, który taką śmierć poniósł? A Stalin? Oczywiście, to tylko niektóre z nich, jednak wystarczą, aby nieco zobrazować charakter książki. Jerzy Besala zastrzega, że: „[książka] nie jest przeznaczona dla zwolenników linearnego paradygmatu pojmowania i badania historii (…)”, bo autor zwraca się w swej pracy ku psychohistorii- rozważa magiczne myślenie, rolę emocji, konwenansów w dziejach. Jeśli zatem ktoś oczekiwałby tu analizy procesów społecznych, gospodarczych, czy też politycznych w oparciu o literaturę naukową oraz dokumenty, to mógłby się zawieść. Autor postuluje o poszukiwanie nowych dróg badawczych i odwołuje się do wrażliwości czytelnika, o czym zresztą sam wspomina na końcu książki: „(…) zaopatrzenie w nowe instrumenty- rozumienia siebie i świata, wykształcenie empatii- pozwoli zapewne bliżej poznać badaną przeszłość postaci i zjawisk”.

Jerzy Besala nie przedstawia w swojej książce alternatywnych wersji historii ani spiskowych teorii dziejowych- a trzeba przyznać, że tego typu rozwiązania byłyby niezwykle kuszące przy poruszaniu tak poczytnych tematów jak czarownice, czy masoni. Autor stawia sobie trudniejsze zadanie- gromadzi fakty, rozważa ich przebieg, a kwestię interpretacji pozostawia czytelnikowi- sam jednak umiejętnie zmusza go do przemyślenia treści poprzez, stanowiący jakby konstrukcję „Tajemniczych dziejów Europy”, sposób – metodę zadawania pytań. W jaki sposób? Dlaczego? Czy rzeczywiście?- frazy te niewątpliwie często goszczą na kartach tej nietuzinkowej książki.

„Tajemnicze dzieje Europy” są niezwykle różnorodne pod względem poruszanej tematyki- dlatego też dzieło to w swojej literackiej formie nie jest ciągiem jednolitej narracji, tylko zbiorem esejów. Całość rozważań pogrupowano w dziewięć rozdziałów, których tytuły wyrażają myśl przewodnią esejów w nich zawartych. I tak pisząc np. o „Organizacjach jawnych i tajnych” (rozdział II), Jerzy Besala rozpoczyna swój wywód od templariuszy, wzmiankując przy okazji o teoriach na temat rzekomo posiadanej przez nich „wiedzy tajemnej”, po czym przechodzi do zagadek związanych z różokrzyżowcami i masonami, a kończy na historii działania w konspiracji zarówno mafijnych grup przestępczych rodem z Sycylii Mario Puzo, jak i opozycji czasów PRL-u. Nie ma tu więc przywiązania do określonej epoki. Zamiast tego zaproponowano czytelnikowi, aby spojrzał globalnie i nadał znanym sobie faktom historycznym nową jakość. Dużym atutem książki jest podanie co najmniej kilku pozycji bibliograficznych na końcu każdego z esejów. To spore udogodnienie dla zaintrygowanych czytelników, którzy chcieliby kontynuować badania na dany temat we własnym zakresie.

Autor, w pewien sposób zadając czytelnikowi pracę do wykonania, tzn. sugerując zastosowanie odmiennej optyki w rozumieniu i postrzeganiu podjętych w książce tematów, sprawia okazję do dobrej rozrywki- a trzeba przyznać, że czyni to w sposób umiejętny. Nie dając jednoznacznych odpowiedzi na podejmowane kwestie, zostawia pole do rozmyślań i wyciągania własnych wniosków. Jerzy Besala zachęca nas- pytajmy. Każdy przecież doskonale wie, że „kto pyta, nie błądzi”…

Jerzy Besala, Tajemnicze dzieje Europy. Inne spojrzenie, Warszawa 2007.

Za książkę dziękujemy wydawnictwu Bellona.